دام سخت است مگر یار شود لطف خدا ور نه آدم نبرد صرفه ز شیطان رجیم
حافظ
در بیان متکلمان، لطف یکی از صفات فعل الهی است و مقصود از آن، این است که خداوند آنچه مایه گرایش مکلّفان به طاعت و دوری از معصیت می باشد را در حق آنان انجام داده است. البته این امر مقتضای عدل و حکمت الهی می باشد. از جهات مختلف، برای لطف، اقسامی را در نظر گرفته اند؛ لطف از یک جهت سه گونه است:
الف ـ لطفی که فعل مستقیم و بی واسطه خداوند است. مانند تشریع تکالیف دینی، ارسال پیامبران
ب ـ لطفی که فعل مباشری کسی است که مورد لطف قرار گرفته است. مانند تفکر و نظر در معجزات پیامبران
پ ـ لطفی که فعل مکلفان دیگر است. مانند امر به معروف و نهی از منکر
از تعالیم اسلام، به روشنی استفاده می شود که ارسال پیامبران، اخلاق ویژه و سیره عملی آنان، انزال کتب آسمانی، بیان معارف الهی در قالب مثال های ساده و گویا، انذار و تبشیرهای الهی توسط پیامبران، مصائب و ناملایمات، نعمت ها و موهبت های مادی، نصرت ها و امدادهای غیبی، از مصادیق و مظاهر لطف الهی به شمار می روند. البته برخی از آنها مقتضای حکمت خداوند و برخی مظهر و جلوه جود و احسان الهی هستند که مدام جریان دارد .
از دیدگاه قرآن، بعثت پیامبران بشیر و نذیر حجّت را بر مردم تمام کرده و راه اعتذار را بر آنها می بندد: «رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّیَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً؛ پیامبرانی که مژده رسان و بیم دهنده بودند تا برای مردم در پیشگاه خداوند پس از فرستادن پیامبران، حجت و عذری نباشد؛ خداوند همواره شکست ناپذیر و حکیم است.»(نساء، آیه165) جمله «عزیزاً حکیماً» بیانگر این است که بالذات کسی را بر خداوند حقی نیست و حجتی ندارد. از آنجا که خداوند حکیم است و مقتضای حکمت، هدایت بشر به وجه اکمل می باشد پیامبران را مبعوث نمود تا علاوه بر ابلاغ احکام الهی به آنان، از طریق بشارت و انذار آنان را به عمل به احکام الهی تشویق نمایند و از نافرمانی خداوند برحذر دارند.
از مولای متقیان حضرت علی(ع) درباره غرض از آفرینش بشر و فلسفه تکلیف، روایتی نقل شده است که بیانگر جریان دائمی الطاف الهی است؛ آن حضرت(ع) می فرمایند: «خداوند انسان ها را آفرید و خواست که آنان دارای اخلاق و رفتار پسندیده باشند و می دانست که آنان چنین نخواهند شد، مگر این که آنچه مایه سود و زیان آنهاست را بیان کند که این کار در گرو امر و نهی (تکالیف دینی) است و امر و نهی نیز مستلزم وعد و وعید و بیم و امید است و تحقق آنها در گرو آلام و لذایذ است. بدین جهت، زندگی دنیا را با لذایذ و آلام در آمیخت تا آنان را بر لذایذ و آلام اخروی رهنمون گردد.»(بحارالانوار، ج 5، ص316)
