یادداشتهای پراکنده

یکی از عظیم‌ترین پدیده‌های آفرینش، تحول روز و شب است. با تقدیر الهی، در یک بازه زمانی محدود روز در دل شب فرو می‌رود به طوری که در عرض چند دقیقه همه‌جا کاملا تاریک می‌شود؛ در پایان شب هم، ظرف چند دقیقه همه جا روشن می  گردد. «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لآیَاتٍ لأُوْلِی الألْبَابِ؛ هر آینه در آفرینش آسمان­ ها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست.»(آل عمران، آیه 190)

اگر چه شب و روز هر دو از نشانه ­های خداست ولی در بین مردم از جایگاه مساوی برخوردار نیستند؛ انسان­ ها روز را به خاطر روشنایی و امکان کار و تلاش، بیشتر دوست دارند و با توجه به اینکه اغلب ظلم­ ها و جنایت­ها درتاریکی شب اتفاق می افتد، مردم از سیاهی شب خاطره خوشی ندارند و اغلب انتظار روز را می­ کشند و به همدیگر آمدن روز را بشارت می ­دهند:

در نومیدی بسی امید است                 پایان شب سیه سپید است

نظامی

فرشتگان هم وقتی از نجات حضرت لوط(ع) و مومنان صحبت می­ کنند، به زمان صبح اشاره می­ کنند: «قَالُوا یَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ­یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لایَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلا امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ؛ گفتند: اى لوط ما فرستادگان پروردگار توایم آنان هرگز به تو دست نخواهند یافت پس پاسى از شب گذشته خانواده‏ ات را حرکت ده و هیچ کس از شما نباید واپس بنگرد مگر زنت که آنچه به ایشان رسد، به او [نیز] خواهد رسید. بى‏ گمان وعده ‏گاه آنان صبح است. مگر صبح نزدیک نیست؟»(هود، آیه81)

سپیده دم، شکافتن و جدا کردن، لحظه ­اى که نور گریبان ظلمت را مى ­شکافد و سر برمى ­آورد:

ای شعشعه نور فلق در قبه مینای تو            پیمانه خون شفق پنگان خون پیمای تو

مولوی

فروغ حسن تو را هست سوی حق روشن                که این صباحت آن آفتاب را فلق است

فیض کاشانی

فلق به معنى تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه هم آمده است، چرا که تولد این موجودات با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت مى­ گیرد. در قرآن مجید آمده است: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَى یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذَلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ* فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ؛ خدا شکافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون مى ‏آورد. چنین است‏ خداى شما پس چگونه [از حق] منحرف مى­ شوید. [هم اوست که] شکافنده صبح است و شب را براى آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده این اندازه‏ گیرى آن تواناى داناست.» (انعام، آیات 96ـ 95)

نگه کن سحرگاه تا بشنوی           ز بلبل سخن گفتن پهلوی

فردوسی

آخر شب و زمان پیش از صبح را سحرگاه گفته اند. پایان سحر معلوم است؛ با طلوع فجر صادق تمام می ­شود. در آغاز آن اختلاف است. برخى، مدت سحر را از آغاز تا پایان، یک ششم پایانى شب ذکر کرده‌اند؛ برخى هم آن را یک سوم پایانى می­ دانند.(ر.ک: جواهر الکلام، ج 7، ص199)

سحر از بهترین اوقات برای استجابت دعاست؛ در این وقت، درهای آسمان بر روی بندگان باز می­ شود. در حدیثى از امام باقر(ع) نقل شده است که فرمودند: «بر شما باد دعا کردن به هنگام سحر تا طلوع خورشید؛ این زمان ساعتى است که درهاى آسمان گشوده، روزی ­ها تقسیم و حاجت­ هاى بزرگ برآورده مى‌شود.(وسائل الشیعه، ج7، ص67)

سحرگاهان در ادبیات فارسی جلوه جذاب و دلنشینی دارد. فرصتی که فاصله زمین و آسمان به حداقل ممکن می­ رسد و صالحان صدای خوش بلبل(هاتف آسمانی) را به گوش جان می ­شنوند:

سحرگهم چه خوش آمد که بلبلی گلبانگ            به غنچه می‌زد و می‌گفت در سخنرانی

که تنگدل چه نشینی ز پرده بیرون آی             که در خم است شرابی چو لعل رمّانی

حافظ

خون دل بر رخت افشان به سحرگاه از آنک        توشه راه تو خون دل وآه سحرست

مولوی

شبی دانم که در زندان هجران                  سحرگاهم به گوش آید خطابی

که سعدی چون فراق ما کشیدی                   نخواهی دید در دوزخ عذابی

سعدی

صبح زود، بامداد، سپیده دم، زمان قبل از طلوع آفتاب:

چنان بد که یک روز مزدک پگاه                   ز خانه بیامد به نزدیک شاه

                                                                       فردوسی

از عمر وی از غایت دیری و درازی                 تا شام قیامت نشود روز پگاه است

                                                                                  سوزنی

یکی با طمع پیش خوارزم شاه                   شنیدم که شد بامدادی پگاه

                                                                                 سعدی

     در فرهنگ قرآنی از «پگاه» به «فَجْر» تعبیر شده است. فجر در اصل به معنى شکافتن وسیع است؛ از آنجا که نور صبح تاریکى شب را مى شکافد، صبحگاهان را فجر نامیده­ اند و آن بر دو گونه است: «در یک زمان که از آن به فجر کاذب یاد می شود، سپیدی مستطیل شکل همراه با سیاهی و تاریکی است و در زمانی متاخرتر از آن، سپیدی گسترده و فراگیری همه افق را در بر می ­گیرد که همان فجر صادق است. در حقیقت فجر واقعی در همین زمان دوم اتفاق می­ افتد و فجر کاذب و دروغین، تنها مقدمه و پیش قراول فجر صادق است.»(المصباح المنیر، ص462)

     سپیده صبح یکى از نشانه ­هاى عظمت خداوند است، پگاه آغاز حاکمیت نور و پایان گرفتن ظلمت است، به همین خاطر خداوند به آن سوگند یاد کرده است: « وَالْفَجْرِ* وَلَیال عَشْر* وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ...؛ قسم به فجر و شکافتن پرده سیاه شب و قسم به شب هاى دهگانه و قسم به زوج و فرد...»(والفجر، آیات 3ـ1)

     بین الطلوعین ـ صبح کاذب و صبح صادق یا فاصله اذان صبح تا طلوع آفتاب ـ از مهمترین لحظات شبانه روز است که حدود یک ساعت و نیم طول می‌کشد. اگر چه از نظر فلسفی، زمان یک بُعد از ابعاد ماده است و میان لحظات زمانی هیچ تفاوتی وجود ندارد ولی در آموزه­ های دینی اسلام، روز‌ها و ساعت­ ها و زمان‌های شبانه روز از جهت معنوی با یکدیگر تفاوت دارند. در بعضی از روایات، این زمان به عنوان ساعتی از ساعات بهشت نامیده شده و آثار و برکاتی برای آن بیان گردیده است.

      در قرآن مجید، برخی از زمان­ ها برای دعا و ذکر خدا، مناسب­تر دانسته شده که بین الطلوعین یکی از آنهاست: «فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا وَ مِنْ آنَاء اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّکَ تَرْضَى؛ پس بر آنچه مى‏ گویند شکیبا باش و پیش از بر آمدن آفتاب و قبل از غروب آن، با ستایش پروردگارت او را تسبیح گوى، و برخى از ساعات شب و حوالى روز را به نیایش پرداز، باشد که خشنود گردى.»(طه، آیه130)

    احادیث زیادی در فضیلت بیداری و یاد خدا در آن نقل شده است. بنابر روایات متعدد، روزی­ های مادی و معنوی در این ساعت از شبانه روز تقسیم می ­شود و خوابیدن در این ساعت، به شدت مکروه است. امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «لاتَنَامَنَّ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنِّی أَکْرَهُهَا لَکَ إِنَّ اللَّهَ یُقَسِّمُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ عَلَى أَیْدِینَا یُجْرِیهَا؛ هرگز قبل از طلوع خورشید نخواب که من آن را برایت خوب نمی‌دانم، زیرا خدواند در آن وقت، روزی بندگانش را به دست ما تقسیم می‌کند.»(وسائل‏ الشیعه، ج6 ، ص498) 

    حسین بن مسلم می ­گوید: «به امام جواد(ع) عرض کردم: فدایت شوم! مردم می­ گویند خواب بعد از طلوع فجر مکروه است چون روزی انسان ­ها در آن وقت تقسیم می شود؛ آیا چنین است؟ فرمودند: روزی انسان­ ها تعیین و تقسیم شده است ولی خداوند دارای فضلی(زیادی) است که[در قرآن] فرمود: از خدا درخواست کنید فضلش را. سپس فرمودند: ذکر خدا بعد از طلوع فجر، تاثیرش بیش از دویدن در طلب رزق است.»(تفسیر عیاشی، ج 1، ص240)

     در مورد روزی معنوی هم رسول اکرم(ص) فرمودند: «اغْدُوا فِی‏ طَلَبِ‏ الْعِلْمِ‏ فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُبَارِکَ لأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا؛ در طلب علم زود خیز باشید، زیرا از پروردگارم درخواست کرده­ ام که به امت من در بامدادشان برکت دهد.» (منیة المرید، ص266)

      در احادیث منقول همراه آثار مثبت سحرخیزی، به آثار منفی خواب در زمان بین الطلوعین نیز اشاره شده است. بنابراین، همان طوری که لشکر فرشتگان در این ساعت در رفت و آمد هستند، لشکر شیطان و ابلیس نیز بسیج می‌شوند؛ زیرا آنان نیز می‌خواهند بندگان را از این فرصت استثنایی در شبانه روز دور نگه دارند. در بعضى از روایات از آن به یکى از دو زمان غفلت تعبیر شده، چنان‌که امام باقر(ع) مى ­فرمایند: «ابلیس ملعون لشکریان خود را در دو وقت ـ هنگام طلوع خورشید و غروب آن ـ پراکنده مى ­سازد، چراکه این دو زمان، زمان غفلت است.»(اصول­کافى، ج2، ص522) همچنین از امیرمومنان علی(ع) نقل شده است که می‌فرمایند: «أَنَّ النَّوْمَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ صَلاةِ الْعِشَاءِ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ شَتَاتَ الأَمْرِ؛ خواب پیش از طلوع خورشید و قبل از نماز عشاء، باعث فقر و پریشانی امور می‌شود.» (مستدرک‏الوسائل، ج5 ، ص110)

یکی از عظیم‌ترین پدیده‌های آفرینش، تحول روز و شب است. با تقدیر الهی، در یک بازه زمانی محدود روز در دل شب فرو می‌رود به طوری که در عرض چند دقیقه همه‌جا کاملا تاریک می‌شود؛ در پایان شب هم، ظرف چند دقیقه همه جا روشن می  گردد. «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لآیَاتٍ لأُوْلِی الألْبَابِ؛ هر آینه در آفرینش آسمان­ ها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست.»(آل عمران، آیه 190)

            اگر چه شب و روز هر دو از نشانه ­های خداست ولی در بین مردم از جایگاه مساوی برخوردار نیستند؛ انسان­ ها روز را به خاطر روشنایی و امکان کار و تلاش، بیشتر دوست دارند و با توجه به اینکه اغلب ظلم­ ها و جنایت­ها درتاریکی شب اتفاق می افتد، مردم از سیاهی شب خاطره خوشی ندارند و اغلب انتظار روز را می­ کشند و به همدیگر آمدن روز را بشارت می ­دهند:

                    در نومیدی بسی امید است                 پایان شب سیه سپید است

                                                                                             نظامی

     فرشتگان هم وقتی از نجات حضرت لوط(ع) و مومنان صحبت می­ کنند، به زمان صبح اشاره می­ کنند: «قَالُوا یَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ­یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لایَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلا امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ؛ گفتند: اى لوط ما فرستادگان پروردگار توایم آنان هرگز به تو دست نخواهند یافت پس پاسى از شب گذشته خانواده‏ ات را حرکت ده و هیچ کس از شما نباید واپس بنگرد مگر زنت که آنچه به ایشان رسد، به او [نیز] خواهد رسید. بى‏ گمان وعده ‏گاه آنان صبح است. مگر صبح نزدیک نیست؟»(هود، آیه81)