صاحبِ فقرات، نام شمشیر حضرت علی(ع)، چون بر پشت این شمشیر خراش های پست و هموار بود آن را ذوالفقار گفته اند.(فرهنگ معین، ص522) امام صادق(ع) فرمودند: «انما سمّی سیف امیرالمؤمنین ذوالفقار لانه کان فی وسطه خط فی طول فشبه بفقار الظهر...؛ شمشیر حضرت علی(ع) از این جهت ذوالفقار نامیده شد که در طول آن، پستی و بلندی و خطوطی قرار داشت که به مهره‌های کمر و ستون فقرات شبیه است...»(علل الشرایع، ج1، ص60 ؛ مناقب، ج 3، ص340) همچنین آن حضرت(ع) در حدیث دیگری درباره وجه تسمیه آن گفته اند: «انما سمّی ذوالفقار لأنه ما ضرب به امیرالمؤمنین احداً الا افتقر فی الدنیا من الحیاه و الآخره من الجنه؛ آن شمشیر ذوالفقار نامیده شد؛ زیرا هیچ‌گاه امیرالمؤمنین با آن به کسی ضربه نزده، مگر اینکه در دنیا از زندگی فقیر شد و در آخرت از بهشت.»(بحارالانوار، ج42، ص58) ابن شهر آشوب ذوالفقار را یک شمشیر دوشاخه می‌داند.(ر.ک: المناقب، ج 3، ص290)
در جنگ بدر، حضرت علی(ع) عاص بن منبه را کشت و شمشیر او(ذوالفقار) را به پیامبر اکرم(ص) تقدیم کرد. سال بعد در جنگ اُحد، وقتی از شدت جنگ شمشیر حضرت علی(ع) شکست از پیامبر اعظم(ص) شمشیر خواست، آن حضرت(ص) ذوالفقار را به امام علی(ع) داد و او شجاعانه از پیامبر اکرم دفاع کرد و دشمن را عقب راند. در این هنگام ندایی شنیده شد که می گفت: «لافتی الا علیّ لاسیف الاّ ذوالفقار؛ جوانمردی غیر از علی نیست و شمشیری غیر از ذوالفقار.» رسول اکرم(ص) فرمودند: این صدای جبرئیل است...(ر.ک: سیره ابن هشام، ج30، ص106 و تاریخ طبری، ج3، ص177)
ذوالفقار نزد بسیاری از مسلمانان ـ به ویژه شیعیان ـ نمادی از شجاعت و عدالت علوی(ع) است. بنا بر روایات، پس از شهادت حضرت علی(ع) ذوالفقار به امام حسن مجتبی(ع) رسید و سرانجام در اختیار حضرت ولی عصر(عج) قرار گرفت.(ر.ک: من لایحضره الفقیه، ج4، ص418) از امام صادق(ع) نقل شده است که ذوالفقار از نشانه‌های امامت است و در زمان امامان در دست آنان بوده است.(مناقب ابن شهر اشوب ، ج1، ص312) امام رضا(ع) نیز در تأیید این مطلب می‌فرمایند: «از نشانه های امام معصوم در هر زمان آن است که سلاح، زره، پرچم و شمشیر رسول خدا باید نزد او باشد و اکنون همه نزد من است.»(بحارالانوار، ج52، ص361)
در روایت ها نقل شده است که حضرت حجت(عج) در هنگام ظهور آن شمشیر را به همراه خواهند داشت. امام باقر(ع) به جابر فرمودند: «ای جابر!... با مردی از نسل حسین، میان رکن و مقام بیعت میشود که همراه او سلاح رسول خدا و کلاه‌خود و زره و شمشیر اوست.»(مستدرک الوسایل، ج11، ص38)
ذوالفقار آن که به دست پدرش بود کنون به کف اوست ازیرا پسر آن پدر است
ناصرخسرو
حیدر کرّار کو تا به گه کارزار از گهر لطف او آب دهد ذوالفقار
خاقانی