پیدا بود که بنده به کوشش کجا رسد بالای هر سری قلمی رفته از قضا
سعدی
پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد
حافظ
اگرچه آفرینش انسان ها بدون خواست خودشان بوده و قلم قضا خارج از اختیار ما سرنوشت ما را رقم می زند ولی آدمی تا حدودی اختیار دارد که سرنوشت خود را تغییر دهد. چنانکه از آیات و روایات استنباط می شود دو کتاب وجود دارد که اخبار مربوط به جهان خلقت و عالم تکوین، سرنوشت انسان اعم از تولد، مرگ، سعادت، شقاوت و روزی آن تا پیدایش و زوال تمدن ها با قلم تقدیر نوشته شده است:
ـ لوح محفوظ با عناوین ام الکتاب، کتاب مسطور، رق منشور، کتاب مکنون و کتاب حفیظ که تمام پدیده های عالم با قلم تقدیر در آن ثبت شده و از هر گونه تغییری محفوظ است.
ـ لوح محو و اثبات که محل ثبت حوادث قابل تغییر و تبدیل است که به مرحله فعلیت خواهد رسید.
به فرموده قرآن مجید: «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ؛ خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می کند؛ و امّ الکتاب(لوح محفوظ) نزد اوست»(رعد، آیه39)
بدیهی است تعبیر لوح و قلم برای تقریب ذهن است و از باب تشبیه و یا تنزیل است و نباید آن را با قلم و کاغذ و کتاب معمولی مقایسه کرد.
بنابر حدیث منقول از امام صادق(ع) لوح و قلم از نور بوده اند: «قال الله للقلم: اکتب فی اللوح المحفوظ ما کان و ما هو کائن الی یوم القیامة؛ فالمداد مداد من نور و القلم قلم من نور و اللوح لوح من نور؛ خداوند به قلم فرمود: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود.» (بحارالانوار، ج54، ص 368)