ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ لأَنَّهُ لاتَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ وَ لاتَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ؛ سپس فرمود: اما بعد [از حمد خدا و درود بر پیامبر و اهل بیتش] خداوند سبحان هنگام آفرینش خلق از طاعت و بندگیشان بى نیاز و از معصیت و نافرمانى آنها ایمن بود، زیرا معصیت گناهکاران او را زیان ندارد، و طاعت فرمانبرداران سودى به او نمى رساند.
آن چنان که از آیات الهی استنباط می شود خداوند وجودى بى نهایت ـ از هر جهت ـ و کامل مطلق است و طبیعی است که چنین وجودى کمبود و نقصانى ندارد که بخواهد از طریق ستایش و اطاعت بندگان به کمال رسد و به فرض محال، اگر همه انسانها هم کافر شوند و یا معصیت نمایند هیچ ضرر و زیانى به ذات او نمی رسانند. در مقابل، همه موجودات محتاج و وابسته به او هستند و اگر یک لحظه رابطه آنها با خدا قطع شود، نابود مى گردند.
خداوند بارها به این نکته حیاتی اشاره کرده است از جمله: « یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ* إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ* وَ مَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ؛ ای مردم، شما همه به خدا محتاج هستید و تنها خداست که بی‌نیاز و غنیّ بالذّات و ستوده صفات است. اگر بخواهد همه شما را به دیار عدم می فرستد و خلقی از نو به عرصه وجود می آورد. و این کار بر خدا هیچ دشوار نیست.»(سوره فاطر، آیات17ـ 15)
بنابر این خداوند به عنوان یگانه بى نیاز حقیقى و قائم بالذات در تمام عالم هستى، نه به اطاعت بندگانش نیاز دارد و نه از ضرر معصیت آنها بیمناک است.
با این توضیح، فلسفه عبادت بندگان و دوری آنها از معصیت مشخص می شود؛ انسانها با عبادت به خدا و اطاعت از او، راه تکامل را طى کرده و از انوار ذاتش استفاه مى کنند.
در آیات دیگر ضمن اعلام بی نیازى از طاعت مخلوقات، به رحمت واسعه خدا اشاره شده و کمال و رسیدن به درجات بالاتر را فلسفه عبودیت بیان نموده است: « یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الإِنْسِ أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ شَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ* ذَلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَ أَهْلُهَا غَافِلُونَ* وَ لِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ مَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ* وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُوالرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ مَا یَشَاءُ کَمَا أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ؛ [آن گاه خدا گوید:] ای گروه جن و انس، مگر برای هدایت شما از جنس خود شما رسولانی نیامدند که آیات مرا برای شما می‌خواندند و شما را از مواجه شدن با این روز سخت می‌ترساندند؟ آنها جواب دهند: که ما بر خود گواهی می‌دهیم. و زندگانی دنیا آنها را مغرور ساخت و در آن حال بر خود گواهی می‌دهند که به راه کفر می‌رفتند. این [فرستادن رسل] برای این است که خدا اهل دیاری را تا آنها غافل و جاهل باشند به ستم هلاک نگرداند و هر کس [از بندگان] به عملی که کرده، رتبه خواهد یافت و خدای تو از عمل هیچ کس غافل نخواهد بود. و خدای تو از خلق بی‌نیاز و [به همه] مهربان است و اگر بخواهد، شما را ببرد، آن گاه هر که را بخواهد جانشین شما کند چنان که شما را از نسل گروهی دیگر پدید آورد.»(سوره انعام، آیات133ـ130)
بنابر این نه از میان رفتن تمام جهان چیزى از عظمت او مى کاهد و نه آفرینش این عالم، چیزى بر مقام کبریائى او می افزاید. اگر دستور ایمان و اطاعت و پرستش داده است، براى رساندن انسانها به کمال و درجات بالاتر است و سود آنها به بندگان می رسد.
استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در باره فلسفه عبادت می نویسند: « شناخت خدای یگانه به عنوان کاملترین ذات با کاملترین صفات، منزه از هرگونه نقص و کاستی و شناخت رابطة او با جهان که آفرینندگی و نگهداری و فیّاضیّت، عطوفت و رحمانیت است، عکس العملی در ما ایجاد می‌کند که از آن به «پرستش» (یا عبادت) تعبیر می‌شود. پرستش نوعی رابطة خاضعانه و ستایشگرانه و سپاسگزارانه است که انسان با خدای خود، برقرار می‌کند. این نوع رابطه را انسان تنها با خدای خود می‌تواند برقرار کند و تنها در مورد خداوند صادق است.»(مجموعه آثار شهید مطهری، ج2، ص:97)
بنابراین خداوند به عبادت ما نیازی ندارد. و از عبادات ما چیزی نصیب خداوند نمی‌شود و عبادت نکردن ما هم چیزی از خداوند کم نمی‌کند. برهان عقلی این حقیقت را به ما می گوید که خداوند غنی مطلق است و در ذات خود واجد جمیع کمالات است و نیازی به غیر ندارد و هر کمالی تصور شود او واجد آن است؛ زیرا در غیر این صورت نمی تواند خدای هستی و آفریننده آن باشد؛ آشکار است که او اگر عبادت را جعل کند برای رفع نیاز خویش جعل نمی کند، رابطه خدا و انسان بسان رابطه کارفرما و گارگر نیست؛ چون کارفرما به کارگران فرمان می دهد، اما در عین حال به کار آن ها نیز نیاز دارد؛ چون این رابطه اعتباری است، در واقع هر دو نیازمند همدیگر هستند...(ر.ک: تفسیر نمونه، ج18، ص22)
امام حسن عسکری(ع) تشخیص انسان های خوب از انسان های بد را فلسفه وجوب واجبات اعلام کرده اند: « فَرَضَ عَلَیکمُ الْفَرَائِضَ لَمْ یفْرِضْ [ذَلِک] عَلَیکمْ بِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیهِ بَلْ رَحْمَةً مِنْهُ إِلَیکمْ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لِیمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ؛ خدای متعال واجبات را بر شما به جهت نیاز خویش به آن قرار نداد، بلکه از روی رحمت خویش آن را قرار داد تا انسان طیب و پاک را از انسان خبیث جدا سازد.»(وسائل الشیعه، ج1، ص21) آن چنان که از این روایت استنباط می شود عبادت موجب پاکی انسان می گردد و زمانی که انسان پاک شد موانع نفسانی در راه رسیدن به کمال از میان برداشته می شوند در نتیجه انسان به راحتی مسیر کمال را می پیماید.
بنابر این همان گونه که خداوند خطاب به حضرت لقمان فرموده، عبادت به نفع انسانهاست: « وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ؛ ما به لقمان حکمت دادیم، شکر خدا را بجاى آور و هر کس شکرگزارى کند، تنها به سود خویش شکر کرده؛ و آن کس که کفران کند [بداند که] خداوند بى نیاز و ستوده است.»(سوره لقمان، آیه 12)
بلاتشبیه، دستور خداوند به اقامه نماز مانند دستور پلیس راهنمایی برای بستن کمربند و دستور شهرداری مبنی بر مقاوم سازی ساختمان در برابر زلزله به نفع ما انسانهاست. معصیت خداوند هم چنین است؛ همانگونه که نبستن کمربند ایمنی در رانندگی ـ هنگام تصادف ـ هیچ آسیب و ضرری به افسر راهنمایی نمی زند گناه انسانها هم آسیبی به خداوند نمی رساند.
آن حضرت(ع) این مطلب را یک بار هم خطاب به خداوند بیان کرده است: « لَمْ تَخْلُقِ الْخَلْقَ لِوَحْشَةٍ وَ لااسْتَعْمَلْتَهُمْ لِمَنْفَعَةٍ وَ لایَسْبِقُکَ مَنْ طَلَبْتَ وَ لایُفْلِتُکَ مَنْ أَخَذْتَ وَ لایَنْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ عَصَاکَ وَ لایَزِیدُ فِی مُلْکِکَ مَنْ أَطَاعَکَ وَ لا یَرُدُّ أَمْرَکَ مَنْ سَخِطَ قَضَاءَکَ وَ لایَسْتَغْنِی عَنْکَ مَنْ تَوَلَّى عَنْ أَمْرِکَ؛ آفریدگان را براى رفع وحشتِ تنهایى نیافریدى و براى سودِ خود، آنها را به کارى وانداشتى؛ هیچ کس نمى تواند از پنجه قدرت تو فرار کند و آن کس را که بگیرى از حیطه قدرتت بیرون نمى رود؛ معصیت گنهکاران، از عظمت تو نمى کاهد و اطاعت مطیعان، بر حاکمیّت تو نمى افزاید، آن کس که از قضا و قَدَر تو به خشم آید، نمى تواند فرمانت را برگرداند و آن کس که از اوامر تو روى گرداند، از تو بى نیاز نمى شود!»(نهج البلاغه،خطبه 108)